حصیربافی یکی از معروف‌ترین صنایع دستی استان گیلان است و ۲ هزار و ۲۰۰ هنرمند در رشته حصیربافی استان گیلان فعالیت می‌کنند که بیشترین محصولات حصیری در شهرستان‌های انزلی، رشت، لاهیجان و لنگرود تولید می‌شود.
روستای فشتکه خمام سال جاری به عنوان روستای حصیر در فهرست ملی ایران ثبت شده است.

محسن جهاندیده یکی از تولید کنندگان حصیر بافی گیلان درباره حصیربافی این استان، بیان کرد : سبک حصیربافی در استان گیلان به یک شکل است و بیشتر در مناطق ساحلی مثل بندرانزلی و شهر رشت انجام می‌شود. محوریت حصیربافی رشت هم در شهر خمام انجام می‌شود، بالاترین حجم حصیر گیلان نیز در این منطقه تولید می‌شود.
وی ادامه داد : رویشگاه مواد اولیه‌ی حصیربافی در اطراف شهر خمام و تالاب بندرانزلی است. تالاب انزلی بزرگترین منبع و رویشگاه مواد اولیه‌ حصیربافی سنتی گیلان است. مواد اولیه در تیر و مردادماه از طبیعت برداشت، خشک و ذخیره سازی می‌شود، اما حصیربافی و فرآیند بافت آن از اول مهر تا ۱۵ اسفندماه که مصادف با خانه تکانی عید است، صورت می‌گیرد.
حصیربافی در نیمه اول سال به واسطه گرما کمتر انجام می‌شود، زیرا باید مواد اولیه برای حصیربافی خیس باشد. گرمای هوا به خشک شدن حصیر سرعت می‌بخشد به همین دلیل روند بافت کُند، پیش می‌رود. اکثر بافنده‌های حصیر ، زنان روستایی‌اند که در نیمه اول سال درگیر کشاورزی و شالیکاری هستند. زنان در اواخر شهریورماه به مدت ۱۵ روز استراحت می‌کنند و از اوایل مهرماه و همزمان با خنک شدن هوا بافت محصولات حصیری را شروع می‌کنند.

فقط ۲۰ درصد مواد اولیه حصیر برداشت می‌شود

جهاندیده درباره تهیه مواد اولیه برای حصیربافی، گفت: مواد اولیه حصیربافی در حاشیه باتلاق، رودخانه، مزارع و آبگیرها حد فاصل سفیدرود تا تالاب بندرانزلی به صورت وسیع وجود دارد. به دلیل حجم تولید و بی‌میلی نسل جدید فقط ۲۰ درصد این مواد اولیه برداشت می‌شود و مابقی آن بلااستفاده می‌ماند و در پاییز و زمستان از چرخه تولید خارج می‌شوند.

وی اضافه کرد : فرآیند برداشت و خشک کردن مواد اولیه در نیمه اول سال و فرآیند تولید حصیربافی از نیمه دوم سال انجام می‌شود، مواد اولیه بعد از برداشت باید زیر نور آفتاب خشک شوند و رنگ آنها از سبز به کرم تغییر پیدا کند. به همین دلیل آفتاب تیر و مردادماه برای این کار مناسب است. در گیلان مواد اولیه را تا فرا رسیدن ماه مهر در پشت بام خانه‌ها ذخیره می‌کنند. این مواد با توجه به توان بافنده از انبار بیرون آورده می‌شود تا با خیس کردن در آب فرآیند بافت تا پایان یک روز انجام شود.
این تولیدکننده ادامه داد : ۵۰ درصد بافنده‌ها مواد اولیه را با همراهی همسران و مردان خانواده برداشت می‌کنند. همچنین یک بازار اختصاصی برای عرضه مواد اولیه حصیربافی در گیلان وجود دارد اولین و تنهاترین بازار انحصاری و اختصاصی شبانه حصیربافی کشور است و از استان‌های همجوار و همسایه نیز به آن مراجعه می‌کنند. عرضه مواد اولیه از ساعت ۱۱ شب تا ۸ صبح صورت می‌گیرد.

قیمت حصیر در این بازار ۴۵ روزه تعیین می‌شود

جهاندیده توضیح داد : افرادی که کار آن‌ها کشاورزی است به مدت ۴۵ روز مواد اولیه حصیربافی را برداشت می‌کنند و در بازار می‌فروشند. به عبارتی این کارمنبع درآمدی برای آنها محسوب می‌شود. در همین بازار ۴۵ روزه که از اوایل تیر تا اواسط مردادماه برقرار است، قیمت محصولات آینده قیمت‌گذاری می‌شود.
وی با بیان اینکه بیشتر هنرمندان استان فرآیند بافت حصیر را به صورت شب‌نشینی و دورهمی انجام می‌دهند، افزود: با شروع فصل پاییز و زمستان حجم کار کشاورزی نیز کم می‌شود به همین دلیل زنان به صورت دوره ای کنار هم می‌نشینند و حصیربافی را انجام می‌دهند. زنبیل و کلاه با بافت‌های ریز و درشت به صورت متداول انجام می‌گیرد به همین دلیل هم حجم تراکم در حصیربافی که ریز بافت است بیشتر و قیمت آن هم گران‌تر از حصیر درشت بافت است.
این تولیدکننده حصیر درباره پرفروش‌ترین محصولات حصیری گیلان اظهار کرد : زنبیل و کلاه پرفروش‌ترین محصولات ماست. سفره‌های گرد، بیضی و ساک‌های دردار از دیگر محصولات حصیربافی است که تنوع نقش، طرح و رنگ آن بالا است.

جهاندیده درباره اینکه آیا از ساقه برنج هم برای حصیر بافی استفاده می‌شود؟ گفت: این کار در زمان قدیم استفاده می‌شد، اما در حال حاضر از ساقه برنج برای حصیربافی استفاده نمی‌شود زیرا برداشت برنج به صورت ماشینی انجام می‌شود و ساقه‌ای از برنج باقی نمی‌ماند که از آن برای حصیربافی استفاده کنند از طرفی کیفیت ساقه برنج برای این کار پایین است.

چطور مقاومت حصیر را بالا ببریم؟

او همچنین درباره اینکه چطور می‌توان مقاومت و دوام حصیر را در مناطق گرم و خشک بالا برد؟ توصیه کرد: هر چند وقت یکبار ظرف حصیری که از آن استفاده می‌کنیم، خیس کنیم. حتی وقتی حصیر کثیف می‌شود می‌توان آن را با آب یا مواد شوینده شست که این موضوع به دوام بیشتر حصیر کمک می‌کند.
این تولیدکننده حصیر درباره اینکه به نظر می‌رسد تعداد فروشگاه‌های عرضه حصیر در شهر رشت و بندر انزلی کاهش پیدا کرده است، اظهار کرد: در حال حاضر فروشگاه‌های عرضه حصیر در مسیر برگشت رشت به تهران و به ابتدای ورودی عوارضی این استان منتقل شده‌اند. زمانی با قدم زدن در سطح شهر، خریدها انجام می‌شد اما امروزه با ماشینی شدن زندگی، حتی خریدها نیز ماشینی شده‌اند. با ترافیکی که در شهرها شکل گرفته، گردشگران نیز ترجیح می‌دهند بین مسیر و جایی که امکان پارک ماشین وجود دارد، خرید انجام دهند زیرا امروزه، عمده مسافرت‌ها ماشینی انجام می‌شود.

جهاندیده درباره عرضه محصولاتش نیز گفت : من برای بازار تولید نمی‌کنم. در حال حاضر با ۱۲ نیرو روی ۲ محصول انحصاری کار می‌کنم. من و همسرم «مهسا صبوری» با زیر پا گذاشتن فرآیند فصلی، در ۱۲ ماه سال محصول تولید می‌کنیم. ترکیب ذخیره‌سازی را تغییر دادیم و به جای ذخیره سازی مواد اولیه، مواد نیمه آماده را ذخیره می‌کنیم. به عبارتی ما الگوها را به هم ریختیم تا از آن، فرآیند اقتصادی‌تری را به وجود بیاوریم.
او توضیح داد : یکی از ویژگی‌های کار ما بافت یک‌دست و شکل‌پذیر است و می‌توانیم زیراندازهای مسطح تا ۸ متر را یکپارچه ببافیم. تیم ما بر حسب شکل و فرمی که مشتری می‌خواهد، کار انجام می‌دهد و بیشتر برای همایش‌ها، محصول تولید می‌کنیم، بسته‌بندی‌های سوغات را از سایز سه تا ۴۰ لیتر انجام می‌دهیم به طوری که تا ۵۰ کیلو مقاومت دارند. در واقع سعی کردیم روی نقاط کور حصیربافی کار کنیم، همچنین از تجربیات معصومه شهری گلشنی که یکی از با سابقه‌ترین حصیربافان استان گیلان است، استفاده می‌کنیم.
این تولیدکننده حصیر با بیان اینکه حدود سه سال است که تیم‌شان در حوزه حصیربافی فعالیت می‌کند، افزود: حدود هفت ماه در حوزه حصیر پژوهش کردیم. عضو بنیاد ملی نخبگان، مبتکر حجم بافی، مسطح بافی و آرم بافی حصیر و صاحب سبک هستیم. لوگوی بسیاری از نهادها و سازمان‌ها را روی ساک پیاده کردیم و به حدی با استقبال و سفارش بالا روبرو شدیم که اصلا وقت نمی‌کنیم وارد فرآیند بازار شویم.

جهاندیده بیان کرد : تصمیم داریم این کار را به عنوان برنامه آموزشی حرفه‌ای در روستای فشتکه که در حوزه حصیر ثبت ملی شده است، فراگیر کنیم. ما در حال طراحی محصولاتی هستیم تا آنها را در جشنواره ملی حصیر رونمایی کنیم.

گفتنی‌است، سال ۱۳۹۶ از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان سال حصیر نامگذاری شده است. به دنبال این نامگذاری کاروان پیوند حصیر نیز، محصولات حصیری هنرمندان هشت استان را خریداری و در نقاط مختلف کشور عرضه می‌کند.